Г.ТҮВДЭНДОРЖ: Хятадаас Алибаба, Энэтхэгээс арьс шир, Арабаас мах, махан бүтээгдэхүүний худалдан авагчид оролцоно

Эдийн засаг, хөгжлийн дэд сайд Г.Түвдэндоржтой ярилцлаа. 

- Монгол Улсад 6 дугаар сарын 26-29-ний өдрүүдэд болох гэж байгаа “Дэлхийн экспортыг дэмжих чуулга уулзалт”-ын талаар яриагаа эхэлье?

- Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн ивээл дор Эдийн засаг, хөгжлийн яамны удирдан зохион байгуулалтаар 20 дахь удаагийн “Дэлхийн экспортыг дэмжих чуулга уулзалт”-ыг Монгол Улсын Засгийн газар болон Олон улсын худалдааны төвтэй хамтран Улаанбаатар хотноо зохион байгуулах гэж байна.
Манай чуулга уулзалтад бодлого боловсруулагчид, олон улсын банк санхүүгийн байгууллагууд, худалдааны томоохон тоглогчид болон олон улсын хэвлэл мэдээллийн байгууллага зэрэг байгууллагуудын төлөөлөл оролцож, дэлхийн ногоон худалдааны чиг хандлага, цаашдын хөгжил, инновац, худалдааны дижитал орчин болон эмэгтэйчүүдийн оролцоо, залуу бизнес эрхлэгчдийн эко-энтерпренер сонгон шалгаруулалт зэрэг асуудлыг хөндөн хэлэлцэнэ.

- Манай улсын экспортыг байдал ямар байна вэ. Дүн шинжилгээ хийвэл?

- Өнөөдөр Монгол Улсын экспортын 97% нь уул уурхайн бүтээгдэхүүн, 3%-ыг уул уурхайн бус экспорт эзэлж байна.

Энэ 3%-ыг яаж нэмэгдүүлэн төрөлжүүлэх вэ гэдэг сорилт Монгол Улсын Засгийн газарт тулгарч байна. Засгийн газраас уул уурхайн бус экспортыг нэмэгдүүлэхэд ямар бодит дэмжлэг, туслалцаа, бодлогыг нэн яаралтай тодорхойлохгүй бол  дан ганц экспортын орлого болох уул уурхайн салбараас хэт хамааралтай эдийн засаг болоод байна. Энэ хэт их хамаарал нь аливаа нэг улсад хор уршиг илүү их байдгийг зарим улсуудын туршлагаас харж болох юм. Жишээ татахад Мали Улс, Венесуэл Улс гэх мэт жишээнүүд тод дурдаж болно.

Гэтэл бид Монгол Улсын нөөц, газар талбайн хэмжээ маань зарим орнуудыг бодвол хамаагүй их үйл ажиллагаа эхлэхэд чөлөөтэй байдаг ч экспортод гаргая гэхэд дийлэнх бизнес эрхлэгчид өөрийн нөөц бололцоо, мэдлэг, туршлага, судалгаагүйгээс үүдэж экспортлох боломжууд нь хумигдам байдалтай байна.

Төрөөс өгч байгаа үйлчилгээнд хүнд суртал, цаг хугацаа зарцуулалт их, тавигдах шаардлагууд хэт их байгаагаас улбаалж хүндрэл, удаашрал бий болж, цаашилбал экспортод гаргахгүй байх нөхцөлүүд үүсэж байна.

- Экспортын удаашралд юу нөлөөлж байна вэ?

- Мах, махан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэгч байдлаа гэж үзье. Өнөөдрийн байдлаар зөвхөн экспортод бүтээгдэхүүнээ гаргахын тулд 29 төрлийн 44 бичиг баримт бүрдүүлж, бичиг баримт бүрдүүлэхэд 168 цаг, хил дээрх шалгалтад 134 цаг, нийт 302 цагийг зарцуулж байна. Энэ 302 цагт тухайн бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх, бэлтгэх, боловсруулах, тээвэрлэх, эдгээр шаардлагатай баримт бичгийг хөөцөлдөж хотын бөглөрөлд зарцуулсан цаг хугацаа ороогүйг дурдъя.

Тэгэхээр, энэ бизнес эрхлэгч маань бэлтгэх, боловсруулах хугацаанд 3-4 сар, хил гааль дээр бараг 1 сарын хугацааг зарцуулахад бүтээгдэхүүний аюулгүй байдал алдагдах, цаашилбал бүтээгдэхүүнээ экспортлох хүсэл төрөх үү. Бизнес шатах, ашиггүй байх нөхцөлүүд үүсдэг. Гэхдээ бид амжилттай байх тал руу нь дэмжих шаардлага гараад байна. Энэ нь зөвхөн махны экспорт биш ноос ноолуур, арьс ширийн бүтээгдэхүүнд тулгарч байна. 

Иймд энэ асуудлыг шийдэхийн тулд Үндэсний экспортын стратегийн жишиг бичиг баримтыг боловсруулж, үйлдвэрлэгч, бизнес эрхлэгчдийнхээ дуу хоолойг сонсож, эрдэмтэн судлаачдын зөвлөгөөг үндэслэн гаргаснаар бид түрүүн ярьсан асуудлыг цогцоор нь төрөлжүүлэн шийдэх боломж руу нэг алхам ч болтугай дөхөн гэдэгт найдаж байна.

- Экспортыг хөгжүүлэх жишиг баримт буюу үндэсний экспортын бодлогын бичиг баримт хийснээр ямар өөрчлөлтүүд гарах вэ? 

- Ирэх 26-29-ний өдрүүдэд болох уулзалтад Энэтхэгийн худалдан авагч монголын арьс ширийг импортлох зорилготойгоор ирж байна. Тэгвэл бидний бодлого, экспортын дэмжлэгүүд бодитоор яаж хэрэгжиж байгааг харж, судалж яг бодит тулгарч байгаа асуудлуудыг олж харах юм. Ингэснээр бид хийж байгаа алдаа, амжилтыг тулгуурлан кэйс болж экспортын бодлогод зөв хэрэгжүүлэх боломжууд үүсэх юм.

Мэдээж, энэ үйл ажиллагаанд Олон улсын худалдааны төвийн тусламжтайгаар гаднын олон компаниуд оролцох үед өөрийн бүтээгдэхүүнээ экспортлох хүслээ илэрхийлж, тус арга хэмжээнд манай дотоодын үйлдвэрлэгчдийг оролцохыг уриалж байна.

Нийт 400 гаруй оролцогчид, 150 гаруй компани оролцох хүсэлтээ илэрхийлээд байгаагаас 80-90 гаруй хувь нь гадаадын компани буюу импортлогч компаниуд байна. Үүнд онцгойлон удирдахад Хятадын Алибаба мөн ЖД зэрэг компаниуд оролцохоор бол, Энэтхэгээс арьс ширний худалдан авагч, Арабаас мах, махан бүтээгдэхүүний худалдан авагчид оролцож байна. Мөн Австрали, Америк, хуучин Төв Азийн орнууд буюу бидний зах зээл нээгээгүй орнууд оролцохоор нэгдээд байна.

- Мах, махан бүтээгдэхүүн гээд байдаг зөвхөн манай хөрш орнууд л авдаг юм биш үү? Мөн экспортод гаргах шаардлагууд нь өндөр юм биш үү?

- Азийн хөгжлийн банкны туслалцаатайгаар бид Халал технологиор боловсруулсан Араб буюу Муслим шашинтай улсуудын махны хэрэглээг тоо баримттай гаргасан судалгаа байдаг. Тэгвэл монголын махны үйлдвэрүүд зөвхөн хагас боловсруулсан махыг хятад улс руу гарган гэхгүй гадаад бусад улсын хэрэгцээнд тулгуурлан экспортод бэлтгэх бэлтгэлээ базаах боломжтой болно. Харин төрийн зүгээс экспортыг хурдасгах талын бодлогоо бэлтгэх шаардлагатай. Энэ нь ноос, ноолуур, арьс шир, жимс жимсгэнэ зэрэг байгалийн бүтээгдэхүүнд мөн хамааралтай.

- Энэ удаагийн чуулга уулзалт IT салбарт ихээхэн ач холбогдол өгч байгаа нь ажиглагдаж байна?

- 20 удаагийн Дэлхийн экспортыг дэмжих чуулга уулзалт нь Монголд зохион байгуулагдаж байгаа нь Ази тивийг хамарсан 5 дахь удаагийнх.  Яагаад Монгол Улсыг онцолж байна вэ гэвэл, далайд гарцгүй орны экспортыг хэрхэн дэмжих талаар мөн эмэгтэй бизнес эрхлэгчид, залуу энтерпренеруудыг дэмжих юм. Ялангуяа далайд гарцгүй орны давуу тал болох дижитал буюу IT бизнес. Тиймээс энэ салбарыг хэрхэн дэмжин, сайн туршлагыг харуулсан чуулга уулзалт болох гэж байна. 

IT бизнес заавал байгаа байршлаас үл хамааран ажиллах боломжтой байдаг. Жишээ нь, Энэтхэгийн Мумбай хотод дэлхийн IT outsourcing үйлчилгээний 60%-ийг үзүүлдэг. Энэ нь Монгол Улсад хэрэгжих бүрэн боломжтой юм. Үүнийг ч гэсэн манай Эрдэнэт хотод 1000 IT инженер бодлогыг хэрэгжүүлэхээр ажиллаж байна. Энэ бодлого хэрэгжиж эхэлснээр гадаадад IT outsourcing үйлчилгээ үзүүлж эхлэх боломж бүрдэж байна. Тэгвэл бид энэ экспортын боломжийг бүрдүүлэхийн тул төрөөс боловсон хүчийг бэлтгэх, ялангуяа IT инженерүүд, програмистүүд, архетакуруудыг сургах шаардлагатай болж байна. Энэ нь өөрөө төрөөс дижитал салбарт өгөх дэмжлэг бодлого юм. Ойрын 30 жилд технологийн хөгжлийг даган IT салбар улам хөгжинө. Хөгжихийн сацуу шинэ боловсон хүчин шаардагдана. 

Эдгээр асуудлуудыг бид Дэлхийн экспортыг дэмжих чуулга уулзалтын үеэр хэлэлцэж, санал солилцож, бизнес эрхлэгчид хоорондоо ярилцаж, эрдэмтэн судлаачид судалгаагаа танилцуулан цугтаа экспортыг нэмэгдүүлэх аргачлал шийдэл бодлогын бичиг баримтыг гаргаж ирэх юм. 

Хувь хүний зүгээс Монгол Улсын Засгийн газар болон Олон улсын худалдааны төв хамтран энэхүү үйл ажиллагааг зохион байгуулах гэж байгаад би баяртай байна. Эдийн засаг, хөгжлийн яам дангаараа энэ үйл ажиллагааг хийгээгүй. Энэхүү том үйл ажиллагааг явуулахын тул ЕТГ, ГХЯ, ХХААХҮЯ, ЖДҮГ, МҮХАҮТ, Дэлхийн банкны Экспортыг дэмжих төсөл зэрэг байгууллагуудын оролцож байж амжилттай явагдаж байна гэдийг онцолмоор байна.